Ватанни ҳимоя қилиш, юрт мустақиллигини асраш, халқнинг озод, ҳур яшаши учун босқинчиларга қарши кураш ҳамма даврларда барча инсонларнинг муқаддас бурчи бўлиб келган. Бу муқаддас бурчни аждодларимиз, ота-боболаримиз, юртдошларимиз тарихнинг турли силсилаларида фидойилик билан адо этганлар. Нафақат адо этганлар, балки бу курашлар жараёнида улар орасидан халқимиз учун, миллатимиз учун жонини фидо қилган кўплаб мард, қаҳрамонлар етишиб чиққан. Лекин бу қаҳрамонлар ҳақида гап кетса, биз аксарият ҳолларда, аҳамонийларга қарши курашган Тўмарис ва Широқ, юнонлардан юртни ҳимоя қилган Спитамен, арабларга қарши бош кўтариб чиққан Муқанна, Чингизхонга қарши жангга кирган Жалолиддин Мангуберди, Маҳмуд Торобий, мамлакатни мўғуллар зулмидан озод қилган Соҳибқирон Амир Темур ва яна баъзи улуғ инсонлар номларини тилга оламиз, холос.
Хўш, аслида юртимиздан бир неча минглаб йиллар давомида етишиб чиққан қаҳрамонлар фақат шулар бўлганми? Бошқалар Ватан озодлиги, ободлиги йўлида қаҳрамонлик, мардлик кўрсатишмаганми? Халқимиз бахт-саодати, ҳур, эркин яшаши учун бошқа фидойилар, ботирлар етишиб чиқмаганми? Бошқа мардлар ҳам бўлган, ботирлар ҳам етишиб чиққан, албатта! Бироқ тарихимизни яхши билмаслигимиз, уни чуқур илмий тадқиқ қилмаганимиз сабабли ўтмишда қаҳрамонлик кўрсатган бошқа кўплаб инсонлар ҳаёти, тарихи, тақдири, улуғвор ишларидан, мардликларидан бехабар қолиб келмоқдамиз.
Тўғри, халқимиз ўтмиш ҳаётининг тарихий асарларда, битикларда тилга олинмаган қоронғу, бизга номаълум нуқталари кўп. Айнан ўша нуқталарда қандай воқеалар бўлиб ўтгани, қандай ишлар амалга оширилгани, кимлар юрт учун, халқ учун фидойилик, мардлик қилганини, қаҳрамонлик кўрсатганини билишимиз қийин. Аммо тарихимизнинг бир қадар ўрганилган, тадқиқ қилинган нуқталари ҳар борки, ана шу нуқталар билан боғлиқ ҳолда аждодларимиз ҳаётига, фаолиятига, мардонавор ишларига холис ва жиддий баҳо беришимиз ҳаётий зарурат ҳисобланади.
Масалан, Спитаменнинг юнонларга, Александр Македонскийга қарши кураши билан боғлиқ тарихий жараёнлар тадқиқ этилган. Унинг қаҳрамонлик фаолияти эътироф қилинган. Хўш, Спитамен юнонларга қарши ёлғиз ўзи курашганми, фақат у қаҳрамонлик кўрсатганми? Албатта, унинг ёнида юрт ҳимояси учун отланган бошқа фидойилар, қаҳрамонлар ҳам бўлган. Шунинг учун Спитамен ана шундай юртдошларига бош бўлиб, қаҳрамон даражасига кўтарилган. Хўш, ўша фидойилар кимлар?
Ёки Жалолиддин Мангубердининг Чингизхон босқинига қарши қаҳрамонларча курашида у билан ёнма-ён туриб жанг қилган мардлар кимлар эканлигини биламизми? Ёҳуд Соҳибқирон Амир Темурнинг мўғуллар зулмига барҳам бериб, юртни озод қилиб, янги давлат қуришида атрофида қайси марди майдонлар, қаҳрамонлар фаолият юритганидан хабардормизми? Ана шулар ҳақида ҳам аниқ маълумотлар берилганда тарих ҳақиқатлари тўлароқ очилади. Шу сабабли ушбу мақолада миллий қаҳрамон Султон Жалолиддин Мангуберди билан бирга жанг майдонларида мардонавор курашган, қаҳрамонлик кўрсатган лашкарлар, саркардалардан баъзиларининг фаолияти, тақдири ҳақида сўз юритишни ният қилдик.
Халқимизда “Номус топталган жойда мард туғилар, ботир пайдо бўлар”, деган нақл бор. Юртимиз мўғул босқини туфайли оғир даҳшатларни бошидан кечирди. Миллионлаб одамлар уруш туфайли ҳалок бўлди, юртидан, элидан ажралди. Юзлаб шаҳарлар, қалъалар, қишлоқлар йўқ қилинди. Беҳисоб бойликлар талон-тарож этилди. Илм-маърифат, маданият масканлари вайронага айланди. Халқнинг номус-ори, ғурури топталди. Бундай жойда халқ орасидан босқинчи мўғуллар жабр-зулмига қарши, юрт озодлиги йўлида курашда битта-иккита эмас, ўнлаб, юзлаб ватанпарварлар, мардлар, қаҳрамонлар етишиб чиқиши табиий эди. Шундай ҳам бўлди. Ўша даврда султон Жалолиддин Мангуберди ёнида Темур Малик, Қулбарс Баҳодир, Санжоқхон, Элчи Паҳлавон, Урхон, Жаҳон Паҳлавон Ўзбек Тоий, Тожиддин Қилич, Куч Тегин Паҳлавон, Йилон Буғу, Баракатхон, Ахош Малик, Куч Буғахон, Алпхон, Утурхон каби амирлар, маликлар, саркардалар мўғулларга қарши курашда мардлик, қаҳрамонлик кўрсатдилар. Албатта, мардлик, қаҳрамонлик инсонда бирдан пайдо бўладиган, душманга қарши курашда ўз-ўзидан юзага чиқаверадиган туйғу, хислат эмас. Бунинг учун инсон ана шундай туйғуларни, хислатларни ўзида жамлаган ҳолда тарбия топмоғи, қалбан ана шундай туйғулар бағрида вояга етмоғи керак. Юртига, халқига муҳаббат, имон-эътиқод дилида доимо ёниб турмоғи зарур. Ана шунда бундай тарбия топган инсонлар ҳаётнинг оғир жабҳаларида, жанг майдонларида, номус топталган пайтларда мард сифатида майдонга чиқадилар. Жалолиддин Мангубердининг сафдоши, Хўжанд шаҳрининг амири Темур Малик ҳам ана шундай қаҳрамонлардан бири эди.
1221 йилда мўғуллар Фанокатни (Сирдарё бўйидаги ҳозирги Шоҳруҳия шаҳри харобалари ўрнида бўлган) босиб олганидан кейин Хўжандга юриш бошлайди. Темур Малик хос навкарлари билан Сайҳун дарёсидаги ороллардан биридаги қалъага жойлашиб, мўғулларга қарши жангга тайёргарлик кўради. 70 минг лашкар билан Хўжандни эгаллаган мўғуллар оролдаги қалъани босиб олиш учун ҳаракат бошлайдилар. Атрофдаги жойлардан тош олиб келиб, дарёга ташлаб, оролга йўл очишга интиладилар. Темур Малик навкарлари билан тунда кемаларда чиқиб, тош йўлни бузадилар.
Бу ерда бўлиб ўтган воқеалар хусусида ўша даврда яшаган муаррих Отамалик Жувайний “Тарихи жаҳонгуша” асарида шундай деб ёзади: “Темур Малик ўн иккита кема ясаттирган эди. Кемалар атрофи ва усти сирка ва тупроқ қоришмаси билан сувалган, кигиз билан қопланган ва кигизнинг турли жойларидан тешиклар очилган эди. Ҳар куни эрталаб бу кемалардан олтитаси бир томонга, қолган олтитаси бошқа томонга кетарди. Темур Малик бошчилигидаги навкарлар мўғулларга қарши ана шундай оғир жангларни амалга оширарди. Кемалар ўзига хос ҳимоялангани учун ўқ ўтмасди. Улар тунги ҳужумлар учун ҳам ярарди. Мўғуллар кемаларни йўқ қилиш учун кўп ҳаракат қилсалар ҳам бирор натижа чиқара олмадилар. Лекин оролда жойлашган қалъадагилар озиқ-овқат борасида қийинчиликка учради. Кунлардан бирида тун чўккач аёлу эркак ва болалар ҳамма ашёларини олиб, қочиш учун етмишта кемага миндилар. Навкарлари билан алоҳида кемаларга жойлашган Темур Малик дарёга чиқиб, катта тезликда илгарилаб кетди. Дарёда мўғул аскарлари уларни таъқиб қилиб бордилар. Иккала томон ўртасида тўқнашувлар бўлди. Темир Малик мўғуллар кам бўлган нуқталарда кемаларни соҳилга ҳайдатар, ёғийларни ўққа тутиб, яна сузишда давом этарди. Шу тарзда Фанокатгача бордилар. Мўғуллар Фанокатда кемаларни тутиш учун Сайҳун дарёсининг икки қирғоғига туташтириб занжир солган эдилар. Кемалар занжирни узиб йўлида давом қилдилар. Жанд ўлкасига етмасдан мўғул лашкарбошиси Улуш Иди дарёнинг ҳар икки қирғоғини эгаллаганидан хабардор бўлган Темур Малик Барчинлиғкентга боргач, керакли ашёларни ёнига олиб, соҳилга чиқди ва у ердан чўл бағрига йўл олди. Мўғул аскарлари унинг кетига тушдилар. Юклари мўғуллар қўлига тушиб қолмаслиги учун у бир неча бор орқага қайтиб, улар билан аёвсиз жанг қилди. Натижада мўғуллардан учта лашкар ва Темур Маликнинг ёлғиз ўзи қолади. Темур Малик учта мўғулдан бирини камондан ўқ отиб яралагандан кейин қолган иккитаси чекинди”.
Темур Маликнинг мўғулларга қарши жасоратли кураши шу билан тугамайди. У Хоразмга бориб қўшин йиғиб, Барчинлиғкентга қайтиб келиб, шаҳарни мўғуллардан тозалайди. Кейин Жалолиддин Мангуберди қўшини сафида мўғулларга қарши курашади. Жангларда мардлиги билан шуҳрат қозонади.
Муаррихлар асарларида Султон Жалолиддин сафдошларидан яна бири – паҳлавонлиги, мардлиги билан улуғланган, жангларда кўп бор жасорат кўрсатган саркарда Жаҳон Паҳлавон Ўзбек Тоий номини эҳтиром билан тилга оладилар. 1222 йилда Жалолиддин Мангуберди Ғарбий Ҳиндистоннинг бир қисмида ҳукмронлигини ўрнатганидан кейин шимолий Ҳиндистон ҳукмдори Шамсиддин Элтутмиш 30 минг отлиқ, 100 минг пиёда лашкарлари, 300 та жанговор фили билан Жалолиддиннинг 20 минг кишилик қўшинига қарши юриш бошлайди. Элтутмиш қўшинига қарши курашда Жаҳон Паҳлавон алоҳида мардлик кўрсатади. Бу ҳақда Шиҳобиддин Муҳаммад ан-Насавий “Султон Жалолиддин Мангбурний ҳаёти тафсилоти” асарида шундай деб ёзади: “Жалолиддин унга (Элтутмишга) мардона қарши чиқди. Қўшинининг олд қисмида, хировулда мард паҳлавонлардан бири, ботирлиги билан шон-шуҳратга бурканган Жаҳон Паҳлавон Ўзбек Тоий борди. Йўлда улар Шамсиддиннинг хировулига дуч келиб қолди ва унга қарши курашиб, орқасидан қувди. Шу тариқа Ўзбек Тоий Шамсиддин қўшинининг ўртасидан чиқиб қолди. Бу ерда у душман қўшинларининг бир қисмига ҳужум уюштирди, кўпларини ярадор қилди ва ўлдирди. Шу ерда туриб Жалолиддин Мангубердига одам юбориб, жанг майдонида душманнинг лашкарлари тўлиб-тошиб ётганлигин хабар қилди”.
Бу жангда Ўзбек Тоий Элтутмиш қўшинининг нафақат хировули ва бир қисмини йўқ қилади, балки душман лашкарларини таҳликага ҳам солади. Шамсиддин Элтутмиш бундан ваҳимага тушиб, тинчлик сулҳи тузиш учун Жалолиддин Мангуберди ҳузурига элчи юборади. Мард, паҳлавон Ўзбек Тоий бошчилигидаги 4 минг лашкар қаҳрамонона кураши натижасида ўзидан бир неча баравар кўп бўлган душманни тинчлик сулҳи тузишга мажбур қилади. Ўзбек Тоий Ҳиндистонда пайтида Ғурий ҳукмдорлардан бири бўлган Қубачанинг 20 минг кишилик қўшинига қарши 7 минг лашкари билан жангга киради. Бу жангда ҳам у ғалабага эришади. Қубачанинг қўл остидаги мулклар унинг қаҳрамонона фаолияти туфайли Султон Жалолиддин давлати таркибига қўшилади.
1224 йилда Султон Жалолиддин Хуросон, Ироққа кетганидан кейин Жаҳон Паҳлавон унинг Ҳиндистондаги ноиби сифатида давлатни 1230 йилгача бошқаради.
Жалолиддин Мангуберди сафдошлари орасида амир Урхон ҳам мард, қаҳрамонлардан бири сифатида тилга олинади. У Султоннинг яқин қариндошларидан бўлган. Жалолиддиннинг Хоразмдан кетиб, Наса, Валиён, Парвон, Қандаҳор, Гардиз шаҳарларида, Синд дарёси бўйида мўғуллар билан қилган жангларида фаол иштирок этади. Бу жангларда мардлик кўрсатади. Урхон Жалолиддин қўшинининг чап қанотини бошқарган. Шунинг учун чап қанот қўшин жангларда ҳамиша ғолибликка эришган. Шиҳобиддин Муҳамад ан-Насавий Урхонга “ақлли, мушоҳадали, қатъиятли, матонатли ва олижаноб инсон эди”, деб баҳо беради ва унинг Султон қўшинининг бир қанотига бош бўлиб, Ҳиндистонда Садусан, Дамрил, Озарбайжонда Ганжа, Бойлакон, Барда, Шомхур, Шутур каби шаҳарлар ва қалъаларни қўлга киритганини, уларни босиб олиш жараёнида алоҳида мардлик кўрсатганини эътироф этади.
Тарихий асарларда келтирилишича, Урхон ва Жалолиддиннинг бош вазири Шарафулмулк ўртасида ўзаро келишмовчилик бўлган. Бу хусусда Насавий асарида “Мен Урхоннинг Шарафулмулкка йўллаган номаларидан айримларини ўқиганман. Бу номаларда Урхон вазирнинг ҳар хил лақаблари ва расмий унвонларини айтмасдан, “Хожа Тош” деб мурожаат қилганди. Мактубларда вазирнинг давлат ишларидаги, девонни бошқаришдаги камчиликлари, хатолари, алдовлари рўйи рост айтилар, танбеҳ берилар, қораланарди. Шарафулмулк унинг кўнглини олишга интиларди, аммо Урхон у билан келишишни истамасди”, деб ёзади.
Лекин бир гал Шарафулмулк аркони давлат вакиллари билан Тифлисда турган пайтида грузинларнинг қамалига тушиб қолади. Жалолиддин Ироқдалиги сабабли қўшиндаги амирлар, маликлар Шарафулмулк ва унинг атрофидагиларни ҳимоя қилишни истамайдилар. Насавийнинг маълумот беришича, ана шунда Урхон лашкарларни йиғиб: “Агар гуржилар Султон вазирини мана шундай катта қўшинимиз ёнгинасида туриб асир олсалар, бу бизнинг давлатимиз учун унитиб ҳам, ювиб ҳам кеткизиб бўлмайдиган катта доғ бўлади. Натижада машаққатлар билан қўлга киритган шон-шуҳратимиз ўрнини қўрқоқлигимиз ҳақидаги миш-мишлар, таъна-ю дашномлар эгаллайди”, дейди. Унинг саъй-ҳаракатлари туфайли Шарафулмулк давлат акобирлари билан грузинлар қамалидан озод қилинади. Бу воқеа ҳам Урхоннинг юрт ва давлат учун, унинг шаъни учун ҳар қандай шахсий адоватларни четга суриб қўйиб, жонини фидо қилишга тайёр мард инсон эканлигини кўрсатади.
Урхонни исмоилийлар томонидан юборилган қотиллар ўлдиришади. Ўлимидан кейин унинг мард ва қаҳрамонлиги халқ томонидан алоҳида эътироф этилади. Бу борада муаррих Рашидиддин “Жомъе ут-таворих” асарида “Исфахон шаҳри атрофида Султон Жалолиддин билан мўғуллар қўшинлари ўртасидаги жангдан кейин одамлар ҳам, лашкарлар ҳам Урхон Хоразмшоҳ қўшинининг чап қанотида қандай қудратли куч бўлганлигини англадилар.Бошқа ҳар қандай амир ёки саркарда Султон қўшинида у каби юксак мавқега ва мардлиги туфайли олий эҳтиромга сазовор бўлмаслиги аниқ эди. Султон қўшинларининг чап қанотини бошқариб келган Урхон бутун ҳаёти давомида қаҳрамонлик кўрсатиб, фақат ғалабага эришиб келганди”, деб маълумот беради. Бу унинг мардлигига берилган юксак баҳо эди.
Хоразмшоҳ Жалолиддин Мангуберди қўшинида мўғул босқинчиларига қарши жангларда ва юрт озодлиги учун курашда юқоридаги каби мардлик, қаҳрамонлик кўрсатган лашкарлар, саркардалар кўп эди. Айниқса, Исфахоннинг Ас-Син қишлоғи яқинида 1226 йилда бўлиб ўтган жангда Султоннинг 100 минг кишилик қўшини мўғулларнинг 150 мингдан ортиқ лашкарларига қарши курашиб, ғалабага эришади. Ғалаба осонликча қўлга киритилмайди. Ушбу жангда султон қўшинининг мард саркардаларидан бўлмиш Ахош Малик бадани ёй ўқларидан илма-тешик бўлиб кетиб йиқилгунча душман билан курашади. Алпхон, Ортиқхон, Куч Буғахон, Юлуқхон, Менглибек Тоий, Аловуддавла Отахон каби қаҳрамонликда тенги йўқ саркардалар ҳам ғалабага ҳиссасини қўшиб, шаҳидлик кафанини киядилар.
Тарихий битикларда бу жангда ҳал қилувчи курашга кириш олдидан Йилон Буғу (Мўйловли Илон) деб ном олган амирнинг лашкарларга, Султонга мурожаати матни ҳам сақланиб қолган. Мурожаатда, жумладан, бундай дейилади: “Биз кўпдан бери бу лаънатилар бошига мана шундай қора кун тушишини истар эдик. Юракларимизда уларга нисбатан туғилган нафрат ва ғазаб алангаси ана шундай тарзда босилишини хоҳлардик. Вақт бизнинг истакларимиз ва хоҳишларимизни ушалтириш учун имкон берди. Аммо бизнинг улардан ўч олиш борасидаги чанқоқларимиз қонмай қоладиганга ўхшайди. Тоторлар (тарихий асарларда мўғуллар шундай ном билан аталган) бу тун қўйнида қочиб, икки кунлик йўл босиб ўтишлари аниқ. Бизлар эса уларни қўлдан чиқариб юборганимизга афсусланамиз. Аммо ўшанда афсусларимиз учун кеч бўлади. Шунинг учун уларни таъқиб этишимиз ва қириб ташлашамиз керак. Улар бизларни қандай азоб-уқубатларга солган бўлса, бизлар ҳам уларни ана шундай дўзах азобларига гирифтор қиламиз. Ана шунда юртимиз учун, халқимиз учун қасос олган бўламиз!”. Бу шунчаки мурожаат эмас, матонатли, мард инсоннинг Ватан, миллат озодлиги учун душманга қарши кураш йўлидаги ҳайқириғи эди.
Жалолиддин Мангуберди атрофида, қўшини сафида мард, паҳлавон, душманга қарши курашда қаҳрамонлик кўрсатадиган саркардалар, лашкарларнинг кўплаб тўпланганлиги бежиз эмас. У, аввало, қўшини сафига лашкарларни танлаб олган. Душманга қарши юришларда уларни турли синовлардан ўтказган. Агар уруш пайтида бирор саркарда ёки бўлинма фаол ҳаракат қилмай жанг майдонидан ўзини четга олса, уларни қайтадан жангнинг қизғин нуқталарига йўллаган ёки аввалгидан ҳам қийин, оғир ишни бажаришни талаб қилган. Айбдорлар бу синовлардан муваффақиятли ўтса, уларни улуғлаган, синовдан ўтолмаса, қўшини сафидан четлаштирган. Қолаверса, Султоннинг ўзи ҳар бир жангда мардлик кўрсатиб, қўл остидагиларга ибрат бўлган. Натижада лашкарлар ҳам, саркардалар ҳам жанг майдонларида Жалолиддин каби қаҳрамонлик кўрсатишга интилганлар.
Жангларда мардлик, қаҳрамонлик кўрсатганлар эса Жалолиддин Хоразмшоҳ томонидан муносиб тақдирланган. Масалан, Исфахон яқинидаги жангдан кейин у амирлардан бир нечтасига – Йигит Маликка Утурхон, Текчориқ Хонкишига Хоссхон, Қўйсунқур Маликка Сунқурхон, Абу Бакр Маликка Иномхон деб аталган олий даражадаги унвонларни берган. Бу унвонлар ўша даврда қаҳрамонлик даражаси билан тенг эди.