Юз жилдлик “Туркий адабиёт дурдоналари” антологиясининг ҳар бир жилди беқиёс жавоҳирлар шодасига ўхшайди. Муҳташам мажмуанинг 70- ва 71-жилдига замонавий озарбайжон насрининг энг ажойиб намуналари жамланган. Икки адабиёт ҳамкорлигининг фидоийлари, моҳир таржимонлар Бобохон Муҳаммад Шариф ҳамда Шаҳло Қосимовалар жилддаги насрий асарларни ўта маҳорат, юксак дид билан танлашган. Ундаги барча ҳикоялар бугунги озарбайжон прозасининг бебаҳо гавҳарлари ҳисобланади.
Жумладан, жилдга атоқли адиб Элчиннинг “Бўрилар” номли ҳикояси киритилган. Ш.Қосимова томонидан ўзбек тилига ўгирилган ушбу ҳикоя “Дунёдаги барча жонзотлар ичида энг заифи – инсон” деган баҳсталаб эпиграф билан бошланади. Ҳикояда шарққа – кўкаламзор ерларга бориш учун қурғоқ даштни кесиб ўтаётган бўри оиласи тасвирланади. Ташналикдан ҳолдан тойган бўриваччалар ҳаётини сақлаб қолиш учун Ота бўри урғочисига ўзини ўлдириб, қонини ичишни буюради. Она бўри Ота бўрини ўлдиради ва гўштини ўртага ташлайди. Отанинг гўшти ва лошини тишлаб бўриваччалар йўлини давом эттиради. Табиатнинг беаёв кураши, яшаш учун кураш, келажак авлоднинг давом этиши учун ўтмиш авлоднинг ўлиши каби ғоялар биргина шу даҳшатли манзарада жамулжам бўлган. Ёзувчи, қолаверса, таржимон маҳорати туфайли бир инсон умрининг ҳаёт деб аталмиш мураккаб машинада кичик бир мурват эканини, ҳар бир инсонннинг ўзига юклатилган вазифаси борлигини беихтиёр ўйлаб бошлайсан ва теран маъноларнинг тагига етгандек бўласан гўё.
Яшар Алиевнинг “Айрилиқ” ҳикояси ҳам таҳсинга сазовор. Асарни Рустам Жабборов ўзбек тилига ўгирган. Бу ҳикояда онаси бошқа миллат вакиласи, отаси эса озарбайжонлик бўлган йигит изтироблари тасвирланган. Машъум урушдан кейин ҳамқишлоқлари аёлга тош отишни бошлаб, урушда ўлган болалари учун уни айблай бошлайдилар. Бир пайтлар озарбайжонлик йигитни севиб қолиб, Озарбайжонга келиб яшаган ва фарзандли бўлган бу аёл болаларининг тинчини ўйлаб, қишлоқдан бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлади. Йигит ноилож онасини ўша юрт қишлоғига обориб ташлайди. Дилида бир томондан ўша душман элга нафрат ҳиссини туйса, иккинчи томондан эса онасига бўлган муҳаббати жўш уради. Йигит кўнглидаги бу икки қарама-қарши ҳиссиётнинг кураши ҳолатнинг бутун фожиасини, меҳр ва нафрат ораси бир қадам эканини яққолроқ англай бошлайсиз. Аёл ҳам адоқсиз қайғу ичида. Йигирма бир йил умрини берган оиласи, болалари, тупроқни ташлаб кетишга мажбур. Кичик бир ҳикоя орқали урушнинг сўнгсиз ғам ва қайғуси бутун бўй-басти билан намоён бўлади.
Турол Анорўғлининг “Синфком” ҳикояси эса ўткир сатира ва ҳажвиёт сиёҳи билан ёзилган бўлиб, синф бошлиғини сайлаш асносида бугунги кундаги жамиятимиз иллатлари аёвсиз фош этилади. Асар қаҳрамонлари ён-атрофимиздаги одамларга ўхшайди, кулгили гаплар, ҳолатларни ўқир эканмиз, ўзимизнинг ҳаётимизда ҳам шундай ҳолатлар ва одамлар борлигини кашф қилиб, мийиғимизда кулиб қўямиз.
Арслон Қулиевнинг “Кўр жангчи” номли ҳикоясини Шоҳиста Комронли ўзбек тилига ўгирган. Урушдан ногирон бўлиб, иккала кўзидан айрилиб қайтган собиқ жангчи, фақатгина шуури орқали илгари ўзи меҳр қўйган қишлоғининг ҳар бир тошини, ҳар бир жисмини ёддан билади. Ёв бостириб келаётганини эшитган аҳоли тоғ томонга қоча бошлайди. Кўр жангчининг оиласи ҳам кетишга чоғланади. Жангчи шу тупроқда ўсганини, шу ердагина жон бериши мумкинлигини айтиб қишлоқда қолади. Ҳувиллаган қишлоқда битта ўзи қолиб, ёвнинг келишини кутади. Қулоғига чалинаётган товушлар, шарпалар орқали тахмин қилиб, қишлоққа кириб келган босқинчиларни бирма-бир ота бошлайди. Яшириниб, ўзини паналаб босқинчиларнинг анча-мунчасини қиради. Охирида жангчининг ўзига ўқ тегади. Шунда босқинчиларнинг каттаси келиб ўлган одамнинг атиги битта эканини, шериги йўқлигини, боз устига кўр ҳам эканлигини англайди. Шундан кейин жангчига ҳурмат изҳор қилиб, шараф билан дафн этишларини буюради. Бу таъсирчан ҳикоя орқали биз Ватанга бўлган муҳаббат қанчалик кучли бўлиши мумкинлигини, инсон ўз тупроғи учун ҳатто жонидан ҳам кеча олишини кўрамиз. Шу муҳаббатни ифодалаш учун ёзувчи ўта юқори маҳорат билан асар композициясини қурганлигининг, сюжетдаги драматизм онгимизни, тафаккур ва туйғуларимизни остин-устун қила оладиган даражада таъсирчан эканини англаймиз.
Жилдларда ва умуман улкан антологияда бундай бадиий бақувват асарлар жуда кўп. Биз озар насридан бир насим сифатига ушбу жилд ҳақида қисқача тўхталдик, холос. Антология туркий халқлар адабиёти учун минг йиллик хазина бўлганига эса шак-шубҳа бўлиши мумкин эмас.
Зилола МАҲКАМОВА,
Лола ФАТТОЕВА,
“Ўзбекистон” нашриёти муҳаррирлари