Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари, уларни таъминлаш билан боғлиқ мавзу ва ушбу йўналишдаги қонунчилик доимо давлат, жамият ва жамоатчилик вакилларининг диққат марказида бўлиб келган. Таъкидлаш жоизки, инсон ҳуқуқларига оид қонунларнинг мазмун-моҳияти шахс эркинлиги, фуқаролар тенглиги, шахс дахлсизлиги, хусусий мулк, сайлов, инсоннинг меҳнат қилиш, дам олиш, ижтимоий ёрдам олиш ҳуқуқлари, шунингдек, инсонларнинг тинч яшаш, соф ва тоза атроф муҳитга эга бўлиш, ахборот олиш каби ҳуқуқлари билан узвий боғлиқ.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг инсон ҳуқуқларига оид янги авлод қонунлари тизимидан муносиб ўрин олганлиги, халқаро андозаларга мос бўлган инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қоидаларнинг унда ўз ифодасини топганлиги, мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишлари кесимида эришган барча ютуқларимизнинг ишончли кафолати бўлиб хизмат қилаётганлигини эътироф этган ҳолда, бугунги кунда Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегияси доирасидаги кенг кўламли вазифалар, хусусан, халқпарвар давлатни барпо этиш, инсон ҳуқуқлари ва манфаатларини таъминлаш, унинг қадр-қимматини улуғлашдек олижаноб мақсадларга эришиш баробарида жамиятимиз ҳуқуқий асосини белгиловчи конституциявий маконни янада такомиллаштириш зарурати кун тартибига қўйилди..
Хусусан, Конституциямизнинг “Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” деб номланган иккинчи бўлимида шахсий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқ ҳамда эркинликлар, шунингдек, фуқароларнинг бурчлари ўз ифодасини топган. Эътиборли жиҳати шундаки, ушбу бўлимда “ҳуқуқ”, “эркинлик”, “бурч” ва “кафолат” категориялари ўзаро мантиқий боғлиқликда жамланган бўлиб, буни уларнинг ҳаётда бир-бирини тақозо этиши ва тўлдириб туриши, “инсон – жамият – давлат” бош тамойилини амалга ошириш учун зарурлиги билан изоҳлаш мумкин. Таъкидлаш жоизки, инсонлар ва фуқароларнинг барча ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари Конституцияда белгиланади, ижросининг таъминланиши давлат томонидан кафолатланади.
Янги Конституциямизни яратиш жараёнида халқаро ва хориж тажрибасига таяниб, унинг амалдаги нормаларини, жумладан, инсон ҳуқуқларига оид норматив асосларини замонавий демократик қадриятлар ва тамойилларга асосланиб такомиллаштириш, инсоннинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликларига оид айрим қоидаларини мазмунан бойитиш нуқтаи назаридан фикр-мулоҳазаларимиз билан ўртоқлашишни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.
Биринчидан, Конституциямизнинг 2-моддасини “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси” ва Озарбайжон ҳамда Арманистон Конституцияларининг тегишли қоидаларини инобатга олиб қуйидаги матн билан тўлдирилса, халқаро ҳамжамият томонидан умумэътироф этилган мазмунга эга бўлади: “Давлат инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг Конституция ва қонунлар асосида ҳимоя қилинишини, халқаро ҳуқуқ принциплари ва нормаларига риоя этилишини таъминлайди”.
Иккинчидан, “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси” 3-моддаси, 1966 йилги “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги халқаро Пактнинг 6, 8-моддалари, 1995 йилги МДҲнинг “Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари тўғрисида”ги конвенцияси 2-моддаси ҳамда Молдова Республикаси Конституциясининг 24-моддаси нормаларининг мазмундошлигидан келиб чиқиб, Конституциямизнинг 26-моддасини амалдаги матнидан кейин қуйидаги таҳрирдаги матн билан давом эттирилса: “Ҳеч ким тутқинликда сақланиши, мажбурий меҳнатга, ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдирадиган ишларга жалб қилиниши мумкин эмас. Одам савдосининг ҳар қандай кўриниши қонун билан тақиқланади. Ҳар ким ўзининг ҳаёти ва соғлиғини ҳамда бошқаларнинг ҳаёти ва соғлиғини ғайриҳуқуқий тажовузлардан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга”.
Учинчидан, Декларация 5-моддасининг “ҳеч ким қийноққа ёки шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни хўрловчи муомала ва жазога дучор этилмаслиги керак”лиги тўғрисидаги меъёр Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 26-моддаси иккинчи қисмининг “…ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас” деган меъёрига мослигини ҳисобга олиб, ушбу моддани қуйидаги жумлалар билан тўлдириш: “Фуқаролар юридик низоларда иштирок этаётганда ёки давлат органларида уларга нисбатан юритилаётган ишларда манфаатларини шахсан ўзлари ёки вакиллари орқали ҳимоя қилишлари мумкин. Жиноий таъқибга олинган ҳар қандай шахс ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Ҳар қандай шахснинг ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланади. Давлат барча жисмоний ва юридик шахсларга солиқ, иқтисодий, юридик ва бошқа соҳаларда маслаҳат бериш ва ёрдам беришни мақсад қилиб оладиган адвокатура, аудит, консалтинг, солиқ маслаҳати, нотариат ва бошқа қўллаб-қувватловчи ва рағбатлантирувчи ижтимоий институтларнинг қонуний фаолиятини кафолатлайди”.
Таъкидлаш лозимки, худди шундай қоида Беларусь Республикаси Конституциясининг 26-моддасида, Португалия Республикаси Конституциясининг 32-моддасида, Қозоғистон Республикаси Конституциясининг 77-моддасида, Россия Федерацияси Конституциясининг 49-моддасида мавжуд. Айбсизлик презумпцияси нафақат айбланаётган шахс, балки барча шахсларга берилган ҳуқуқий кафолат ҳисобланиб, ҳар бир инсон ўзини ҳимоя қилиш учун зарур шароитлар билан таъминланиши лозим.
Шу билан бирга, миллий қонунчилигимизнинг ижро механизми сифатида – инсон ҳуқуқлари бўйича узоқ муддатли стратегиянинг қабул қилиниши, ушбу йўналишда давлатимиз сиёсатини самарали амалга оширишга, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига эътибор ва ҳурмат муносабатини босқичма-босқич таъминлаб боришга, мамлакатимизнинг халқаро майдондаги обрўсини янада мустаҳкамлашга, шу жумладан, Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий рейтинги ҳамда индекслардаги мавқеини яхшилашга хизмат қилади.
Рустам РЎЗИЕВ,
Ўзбекистон Республикаси
Жамоат хавфсизлиги
университети профессори,
юридик фанлари доктори