Фахрлансак арзийди: бениҳоя чиройли, бой тилимиз бор. Абдулла Қаҳҳор таъбири билан айтганимизда, “Бу тилда ифода этиб бўлмайдиган фикр, туйғу, ҳолат йўқ!”.
Тўғри, бугун, тилимиз байрамининг ўттиз икки йиллиги нишонланаётган кунларда ҳам айрим катта-кичик идораларда ҳали-ҳанузгача ўзга тилда иш ҳужжатлари олиб борилаётганини, ҳатто, бўйинбоғ таққан раҳбарлар мажлисларни бошқа забонда олиб бораётганини ҳам кўряпмиз. Тан олайлик, бу ҳам субъектив омиллар, яъни ўзимизнинг лоқайдлигимиз, бефарқлигимизнинг оқибати-да. Ўша раҳбарлар эса “талабга яраша таклиф” қабилида иш тутишади.
Албатта, стадионни “ўйингоҳ”, аэропортни “тайёрагоҳ” деган билан тил миллийлашиб ёки бойиб қолмайди. Худди шундай, расмий ҳужжатлардаги айрим русча ёки халқаро атамаларнинг ҳам жонли, тилимизга табиий равишда сингишиб кетадиган муқобилини топиш, уни амалда қўллашгина бизни ўзга тилга қарамликдан қутқазади. Дейлик, бугун ҳеч ким ҳафтада бир марта чоп этиладиган газетани “рўзнома”, ҳар чоракда бир чиқадиган журнални “ойнома” демайди. Шундай мисолларнинг ўзиёқ тилимиз табиий танланиш жараёнини босиб ўтаётганини билдиради. Бироқ бу жараён аксар ҳолларда сунъий равишда чўзилиб кетаётганлиги ҳам бор гап.
Жамиятда бозор иқтисодиётининг дастлабки унсурлари кўзга ташлана бошлаган ўтган асрнинг тўқсонинчи йилларида кўпчилик тирикчилик ташвишларига андармон бўлиб қолди, яна бир қатлам эса шўро даврида муттасил сўкиб келинган капиталистларга хос мушоҳада юритиб, “нима қилиб бўлса ҳам бойлик тўплаш” ҳавасига астойдил берилди. Худди ўша маҳаллари анча-мунча ўқирманларнинг савиясини туширган, энг ёмони эса, тилимизни ғариблаштиришга яхшигина “ҳисса” қўшган кўнгилочар “сариқ матбуот” нашрлари пайдо бўла бошлади. “Бисотидаги бир ҳовуч сўзни” тасарруф қилиб қисса кетидан рўмон ёзиб ташлайдиган “ёзғувчилар” қатлами пайдо бўлди. Натижада сўз санъатининг, сўзнинг, тилнинг қадри тушди, оммабоплик мезонга айланди. Бу жараённинг таъсири ҳалигача сезилиб турибди. Дейлик, бугун “ойнаи жаҳон” ёки радиода адабий тилда гапириши шарт бўлган диктор (!) бемалол “ҳаммалиги”, деб гапиради, “соғат” деб қўшиб ҳам қўяди. Булар майдароқ мисоллар бўлиб туюлиши мумкин, аммо тил масаласида муаммонинг катта-кичиги бўлмайди; бунинг устига томчи тошни тешади, ахир. Кейинроқ бундай ўхшовсиз тил, шева миллионлаб томошабинлар кўрадиган киноларимизга кўчиб ўтди. Ҳатто тилимиздаги энг ҳақоратли “келгинди” сўзи келину куёвларга туфлаб ёпиштирилган ҳолда кино номларида пайдо бўлди. Хуллас, тилнинг ҳиссизлашуви, роботлашуви, ўз латофатини йўқотиши жараёни кўзга ташланиб қолди.
Беихтиёр улуғ адибимиз бундан олтмиш йил бурун ўртага ташлаган саволни такрорлаймиз: “Нима учун кўча ҳаракати қоидасини бузган кишига милиция ҳуштак чаладию, бутун бир тилни бузаётган одамларга ҳеч ким ҳуштак чалмайди?” Дарҳақиқат, нега?..
Афсуслар бўлсинки, пойтахтимизни ярим соатгина айлансангиз, худди бирор хорижий юртда юргандек ҳис этасиз ўзингизни. Дўконлар, гўзаллик салонлари, ҳатто фирмалар номлари фақат ва фақат хориж тилида. Тушуниб бўлмайди, бу бепарволикми, лоқайдликми ёки кўр-кўрона бошқа маданиятга тақлидми?
Қовун қовунни кўриб ранг олади. Яқинда тупканнинг тубидаги бир қишлоққа кириб борарканмиз, янги очилган одмигина дўкон деворига “Мы открылись” деган катта эълон осиб қўйилганини кўрдик. Кулишни ҳам билмайсиз, куйишни ҳам…
Бундай манзара тез-тез учраётганининг сабаблари кўп шекилли. Уларнинг асосида “PR”, яъни тарғибот-ташвиқот турса керак, ҳар қалай, “хорижники деса хўрозқандни ётиб ялайдиган”лар учраб туради. Сўнг, балки дабдабалироқ жаранглайдиган номга ҳавасдир. Элимизда “Кўрмаганнинг кўргани қурсин”, деган гап бежиз айтилмаган. Ёдингизда бордир, бир ёзувчимизнинг асарида шундай ҳолат келтирилади: ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида янгиланишлардан сархуш бир раҳбар қулоғига чалинган “дизентерея” деган сўзга маҳлиё бўлиб, қизига шундай исм қўйган экан.
Яна бир гап. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигидан сўнг ишхонамизда давлат тилини бепул ўргатиш курслари очилди, биз ҳам анча-мунча ҳамкасбларимизга қўлимиздан келганча сабоқ бердик. Тез орада кўплаб русийзабон ходимларимиз тил ўрганиш борасида катта истеъдод эгалари эканлигига ҳам шоҳид бўлдик. Улардаги қизиқишни, интилишни кўриб биз ҳам мамнун бўлгандик. Афсуски, кейинроқ бориб бу тажриба унутилди: ё устозлар қолмади, ё тил ўрганишга талабгорлар; ёинки давлат тилини ўрганишга эҳтиёж сусайди. Биз ўзимиз ҳам “Энди қонун қабул қилинди, ҳамма ишлар зўр бўлиб кетади”, деб вақтидан бурун хулосага келиб қўйганимиз чин. Ваҳоланки, қонун қабул қилиш осон экан, уни амалда қўллаш, унга амал қилиш қийин экан…
Албатта, кўп тилни ўрганишга нима етсин. Аваз Ўтар ўгитини эслайлик: “Зор ўлмасун онлар доғи тил билмай Аваздек, Тил билмаганидин они бағри тўла қондур”. Фақат ҳар қандай хориж тилини ўрганиш ўзбек тилини чуқур ўрганиш орқали кечишини унутмайлик. Бусиз бўлмайди. Ўзининг тилини чала-чулпа биладиган, она тилида фикрлай олмайдиган банда ўзга тилни ҳам қойиллатиб қўёлмайди.
Бугун жаҳоннинг турли мамлакатларига бориб таълим олаётган тил билгич ёшларимизга ҳавас қилсак арзийди. Натижада “шўрвасининг шўрваси” эмас, бевосита аслиятдан ўзбек тилига ўгирилаётган асарлар сони ортди, ҳар ойда дунё адабиётининг энг сара асарлари “Жаҳон адабиёти” аталмиш қалин журналимизда чоп этилиб турибди. Бир сўз билан айтганда, биз дунёни таниб, кашф этиб бормоқдамиз. Аммо дунё ҳам юртимизни танийдиган, кашф этадиган кунлар аллақачон келган. Бизнинг дунёга кўз-кўз қилишга арзийдиган шонли кечмишимиз, инсоният тамаддуни осмонида юлдуз бўлиб порлаётган улуғ аждодлдаримиз билан бир қаторда бениҳоя гўзал, бой тилимиз, бу тилда битилган дурдона асарларимиз бор. Улар фақат бизнинг эмас, бутун бани башарнинг маънавий мулки. Бу мулк токчаларда чанг босиб ётиши эмас, бутун инсониятга хизмат қилиши лозим.
Тил милллатнинг қалби. Тилсиз эл руҳсиз вужуддай гап. Тил элнинг маънавий хазинаси. Бу бемисл бойликни авайлаб-асраш, уни заррама-зарра бойитиб бориш, талон-тарож қилинишидан асраш ҳар бир фарзанднинг, ҳамма-ҳамманинг вазифаси ва бурчи. Бусиз тараққиёт бўлмайди, бусиз эл тамаддун аравасидан тушиб қолади, бусиз эл ўзлигини танимай-англамай, фақат моддий бойликларга андармон ҳолда, нафс етовида ўтиб кетади.
Таассуфки, тилимиз ҳақида байрам арафасида қайғуриб қоламиз. Шунга ўрганганмиз. Саналарни нишонлашни яхши кўрамиз. Шу билан ўзимизнинг лоқайдлигимизни хаспўшлаган бўламиз. Гоҳо ўзимизча “атамақўмлар даври ўтди” деб ҳам қўямиз. Ҳолбуки, тилга этибор доимий ва узлуксиз бўлиши шарт. Бу оддий аксиома, исбот талаб қилмайдиган ҳақиқат.
Абдуқаюм Йўлдошев
Бизни ижтимоий тармоқлар орқали кузатиб боринг!